Euskal esaerak(-Hiztegi txiki bat)

Gehienak euskal esaera zaharrak dira baina ere daude esaera berriago batzuk. Zerrenda hau gero eta handiagoa egitea da nire nahia, ea norbaitek lagundu ahal didan esaera gehiago aurkitzen baditu. Esaerak bere esanahia kontutan artuta sailkatutak daude.Hemen jartzen ditut aurkitu dudan batzuk:

HIZTEGIA

BAKOITZAK DAUKANAREKIN ZERIKUSIA DUTENAK

-(inorentzat) asteak bi ostiral ukan— pobrea izan

-Gehiago edukiago eta nahiago—Gehiago eduki eta gehiago nahi

–Dirua, mutilik hoberena eta nagusirik txarrena—Dirua eukitzea hona da zure jainkoan bihurtzen ez den bitartean

–Gutxiegia eta larregia, beti kaltegarria—Gehiegi edo gutxiegi, biak dira kaltegarriak

–Urri, baina ongi—Ez da beharrezkoa asko eukitzea, duzuna ona bada

–Beharrak aharra—Beharra alboroto sortzen du

–Ez buru eta ez buztan gelditu// Ez zeru ez lur gelditu—Ezer gabe gelditu

–Negarrez bildu eta farrez jan—Nekez lortukoa erraz galdu

-Oinezkorik nahi ez eta zaldizkorik ez ukan—Onenaren zain ezer gabe gelditu

DENBORA

–Ardi galdua atzeman daiteke, aldi galdua berriz ez—Denbora ezin da berreskuratu

–Denbora badoa eta gu harekin

–Munduan nahi duenak luzaroan bizi, oiloekin ohera eta txoriekin jagi

GEZURRAK, IRUDIMENAK ETA EZINEZKOAK

–Afalondoko kontuak—Gezurrak, fantasiak

–Balizko errotak, irinik ez—Irudimen handia duten pertsonai ezaten zaie, hitzegiten dutenean ezinezkoak diren gauzei buruz egiazkoak izango balira bezala

–Beltz guztiak ez dira ikatz—Ez da ona irudipen hori ematen duen guztia.

–Gezurra esan nuen etxean: ni baino lehenago kalean—Gezurtiei azkar arrapatzen zaie

–Gezurrak hankak motzak ditu—Gezurtiei azkar arrapatzen zaie

–Txapel batekin bi buru ezin estali—Ezinezkoak diren gauzak egin nahi duten pertsonei buruz ezaten da.

–Urrutiko intxaurrak, hamalau; alderantzean, lau—Ez fidatu irudipenetaz edo promesa handietaz.

–Zuri guztiak ez dira irin—Gauzak ez dira diruditen bezala.

HITZ EGITEAREKIN ZERIKUSIA DUTENAK

–Aho(a) betean—Osenki esan

–Belarrien hegalera esan— isilean esan

–Amen: Zu hor eta ni hemen—Eztabaida bat hamaitu nahi duzunean naiz eta ez egon adoz bestea ezan duenarekin.

–Entzun eta isil, baiezko borobil—Ez duena ezer ezaten baieztatzen du

–Esana da erraz eta egina garratz—Erreza da zerbait ezatea baina azkoz zailagoa egitea.

–Gaizki esanak barkatu, ondo esanak ondo hartu

–Hauxe da lorra! Goian zerua eta behean lurra—Oso egoera txarrean dagoen pertsona bati buruz hitzegiten denean

–Otsoa aipatu eta otsoa atean—Aipatzen duzun pertsona agertzen denean

-Hitza ahotik atera baino lehen mihiari bi buelta eman—Hitz egiterako pentsatu

–Indarra sudurpean ukan—Hitzez ausarta izan

–Mingainean haririk ez ukan—Pentsatzen dena garbi esan

–Sendalaian ibili—Eztabaidan ari

–Sudurretatik ahora ez eduki—Isilean ez gorde

–Tarranta ederra eduki—Ozenki eta oihuka hitz egin

IZAERAK

–arbilorea baino alferrago izan—oso alferra izan

–hezur nagusiko mina ukan—alferra izan

–lan zuri—alfer

–apostua egin baino lehen izerdia atera—arriskua ikusi baino lehen urduritu

–astoputzak baino fundamentu gehiago ez ukan—axolagabea izan

–ateak baino maratila gehiago eduki—larrialdi edo begar guztietarako irtenbideak ukan

–behartuko orduko ugaldean urik ez izan— zorigaiztokoa izan

-(inor) bildots izan orduko, (inor) ardi izan— (inor) baino azkarragoa izan

–burua lehengo lepotik ukan— iritziz edo ohituraz ez aldatu

-(inoren) buruaren gainetik zopak jan—handiagoa izan

–A, zer parea! Karakola eta barea!—Ezaten zaie elkarrekin denbora pasatuz, antzeko ohiturak edo akatsak dituzten pertsonei.

–Aita biltzaileari, seme hondatzaile—Semea izan ahal da aita bezala edo oso ezberdin

–Arranoak lumak behar, txepetxak ere bai—Ezberdinak izan arren, Pertsona(edo animali) guztiak behar berberak dituzte.

–Bururik ez duenak, hankak ibili behar—Oso azkarrak ez diren pertsonak lan gehiago egin behar dute berdina lortzeko

–Geroa, alferraren leloa—Izenak ez du egiten izana

-Kanpoan uso, etxean otso—Kanpoan oso majua dena etxean oso maltsurra izan ahal da. Irudipenetaz ez fidatu.

–Nork bere opilari ikatza—Zerbait egiterakoan bere buruan bakarrik pentsatzen duten pertsonei ezaten zaie.

–Ohitura gaiztoa, berandu ahaztua—Ohitura txarra artzen da eta gero oso zaila da uztea.

–Otsoak otsoari gaitzik ez, eta lapurrak lapurrari laztan—Gaiztoak beraien artean errespetatzen dira

–Txakur zaunkaria, gutxitan ozkaria—Azkenean asko oihukatzen edo hitzegiten dutenak gero gutxien egiten dutenak dira.

–Zahar eroa, gazte zoroa baino txarrago—Pentsatzen da gazte bat sentzurik ez duten gauzak egitea normala dela bere adinagatik baina zahar bat egitea txarto ikusita dago.

–Zenbat buru, hainbat aburu—Pertsona bakoitza bere iritxia du, denak ezberdinak gara.

–Ura gorian jaio da hori—Mutil handi eta sendo bati buruz ezaten da

–Ahateari igerikan irakastea—Dogmatikoa izan

–Antzarren lumatzan bizi da—Bere munduan bizi da, odeietan

–euliak baino fundamentu gehiago ez ukan—Axolagabea izan

–ez hauts eta ez ikatz izan—karakter zehatzik ez ukan

–hari oneko egurra—ironiaz, egoskorra( pertsona erreza izaeran)

–hilak pizteko moduko—eder

–itxuraren kontrako—itsusi

–pareta gaineko oilarra—harroa

–puzkerra burduntzian sartzen jakin /puzkerra gerrenean sartu—trebetasun handiak ukan

–putza izan ez eta puzkerra izan nahi—azaleko gauzekin ez konformatu

–sasian eskritura egin eta plazara atera—maltzurra izan

–txepetxak adina bururik ez ukan— zentzugabea izan

–txantxangorriak baino buru gehiago ez ukan— zentzugabea izan

–zangotik ez erori—azkarra izan

–Xoxoak beleari ipurbeltz—Beti ere besteengan ikusi nahi dugu gure erruen edo gure pekatuen zergatia, arrazoia eta ispilua

JANARIAK, FESTAK,MOMENTU BEREZIAK…

–Urte zaharra bukatzean, saguzaharra burduntzian.—Gabonetan ezaten da

–Sua! Gabonetan txapan eta San Juanetan plazan—Gabonetan ezaten da

–Eguberri, arimak ere berri.—Gabonetan esaten da

–On egin dizuela janak eta kalterik ez edanak—Norbait jaten ari denean ezaten zaio

–Zeuen izenean eta neure gizenean//Zeuen osasunerako eta neure onerako—Edan baino lehen ezaten da

–Urte askotan, txapela kaskoan—Urtebetetzetan ezaten da

–Hilak lurpera, biziak mahaira—Hildako baten ohorez egiten den janarian, jaten hasi baino lehen, esaldi hau ezaten da.

–Zer da? Baratzean zerba!—Asko galdetzen duten mutilei ezaten zaie.

–Ba doa eguzki amandrea bere amandreagana—Eguzkia jartzen denean

JARRERAK

–ahuntzari burua ikuztea—ezinezkotan saiatzea

–ahoa neurri eduki— nahi guztia erraz eduki

–atzo egositako babak erein— itxurarik gabeko gauzak egin

–bazterrera ailegatu eta ito— ezer lortzeko puntuan hondatu

–Agindua zorra, esan ohi da—Eman prometatzen duzuna.

–Alferrarentzat jana eta langilearentzat lana, ez da inoiz faltako

–Ardi txikia, beti bildots—Gendea ardi eta bildotzen artean ez du askotan diferentziarik egiten, aldi berean beti ezaten du pertsona txikia, dena baino gazteago dirudila.

–Aukera maukera, azkenik trankera—Neskalagun edo mutilagunez asko aldatzen dena

–Bat eman eta bi hartu, gure etxean ez berriz sartu—Zerbait ematen dizuna gero zutaz gauza gehiago jasoko dituela pentsatuz(abantaila bat lortzeko)

–Begi bat aski du saldunak, ehun ez ditu sobera erostunak—Erosten duena akatz handiak ikusiko ditu produktuan, saltzen duena berriz perfektua dela ezango du.

–Dagonean bonbon, ez dagonean egon—Gauzak dituzunean disfrutatu, ez duzu beti aukera izango gauza hoiek eukitzeko.

–Ekark idia, edo begia—Oso gogorrak direnak zorrak eskatzen

–Elizatik hurreanena, paradisutik urrunena.—Oso religiosoak direnak azkotan bere jarreretan santuetatik urrunen daudenak dira

–Eskola-mutilak sasiz sasi, asko jan eta gutxi ikasi

–Ez egin oihanean, eder ez denik kalean—Ez egin zerbait inor ez dagoelako ikusten, norbait ikusiko balu ez bazenuke egingo.

–Gilen, bihar hilen, etzi ehortziren, etzidamu ahantziren—Hiltzen zarenean, lehen egunean denok gogoratzen zaituzte, baina bigarrenetik aurrera zutaz ahazten dira.

–Hartuak, emana zor—Artzen baduzu gero beti zerbait zor duzu

–Hil arteraino bizi, han arte ez izi—Ez urduritu hainbeste, dena lasaiago artu.

–Hiru belarritan igaren hitz isila, orotan lasterka dabila—Hobe da gauzak lasaitasunez eta ondo egitea azkar eta txarto egitea baino.

–Hobe da oinez eta segurora, eta ez zaldiz eta zulora—Hobe da gauzak lasaitasunez eta ondo egitea azkar eta txarto egitea baino.

–Ibiltari gauean, logura goizean

–Lastozko isatsa duenak, atzera begira—Zerbaitgaitik zaurgarri bazara, beti adi egoten zara besteek min ez egiteko

–Nere etxeko kea, auzoko sua baino hobea—Beti ematen diogu garrantzia gehiago gure etxeko gauzei naiz eta kanpoan gauza obeagoak egon.

–Oilo ibiltari, azerien janari—Beharrezkoak ez diren arrisku gehiegi artzen badituzu azkenean ordaintzen duzu.

–Zeinek bera nolako, besteak uste halako—Besteak epaitzen ditugu gure iritxiak eta gustoak kontutan izanda, eta ez dugu kontutan artzen eznerdinak direla, gure legeekin epaitzen ditugu

–Zor zaharra, izen txarra

–Oinezkorik nahi ez, zaldikorik etorri ez—Neska(edo mutil) bat ez da inolako mutil edo neskarekin konforme geratzen.

–haurrak besteren etxean hazi—nekeak besteri utzi

–mandoa saldu eta satoa erosi—negozio txarra egin

–ur joanari presa egin—ezertaz beranduegi arduratu

–usoak joan eta sareak hedatu—ezertaz beranduegi arduratu

MOMENTUKO EGOERAK

–ai-aien egon— prest egon

–arraio pozoindua!—Harrituta

–astelehen buru handia—Festa ondoko motelkeria

–Sabelak egitean gur-gur, barteko afariak agur

–Gorua gerrian eta gogoa kirolan—Ez egotea egon behar zaren gauzan, babian egon.

–ez urratu eta ez josi—zalantzan

–gatza sutan bezala irakiten jarri—haserretu

-(neure, heure, bere…) gogotik atera—haserretu

–gibel handi—lasai

–gibelean harri asko ez ukan—osasun ona ukan

–gorriak ikusi/senperrak ikusi—sufritu

–haizeak saldurik—ikaraturik

–Kale parrandan ibili—festan ibili

-leizea baino ilunago egon—oso ilun egon

–sasi guztien azpitik eta hodei guztien gainetik—inork ez dakielarik nola

MOZKORKETAK

–perretxikoa harrapatu—mozkortu

–zepelina harrapatu—mozkortu

–anaia (neurekin, heurekin, berekin…) eduki—mozkortuta egon

OKER

–akerrak adarrak dituen aldera—oker

–Zalditik astora—Gero eta okerrago

–Aukeraren maukera, azkenean okerra

–Orga idien aitzinean jarri—Txarto egitea, buruzbehera jartzea, ahaztea hamaieratik

–hontzak biligarroari buruhandi esatea—norberaren akatsak besteri egoztea

–inku-manku ibili—okerka ibili

PIKUTARA BIDALTZEKO

–Zoaz antzarrak ferratzera

–Artaburuak jorratzen joan hadi

–Usoak joan, sareak heda

SENDIA

–Amari egindako zorrak ez dira inoiz ordaintzen—Inoiz ezin izango duzu egin nahiko zureamagatik zure ama egin duena zugatik eskertzeko.

–Etxeko sua etxeko hautsez estali behar da—Sendiaren arazoak etxe barruan geratu behar dira

–Haurrak hazi, nekeak hasi

–Umearen zentzuna, etxean entzuna—Umeak zer den ona eta zer den txarra etxean ikusten duenarekin ikasten du.

BESTE BATZUK

–Asko daki zaharrak, erakutsi beharrak

-Burdina berotan jo behar da—Aukerak baliatu behar dira

–Egiak esan eta adiskideak gal

–Gogoa den tokian, aldaparik ez—Pozik zaudenean zerbaitekin arazo gutxiago ikusten dituzu

–Mihiak ez du hezurrik hausten, baina bai hautsarazten—Hitzak min psikologikoa egin ahal dute

–Nolako egurra, halako sua

–Osasuna, paregabeko ondasuna

–Sugabeko etxea, gorputza odolgabea

–Urak dakarrena, urak darama—Sortea dator eta gero joaten da

–Urte euritsu, urte ogitsu

–Hala dzipo

–Jainkoa dagoen bezala!

–Urlia, berendia eta zerendia (sandia)—fulano, mengano y zutano.

–Ardia ahuntzari ile eske

–Hala bada, hala biz, eta ez bada, ora pro nobis—Etxeko erremedioetaz ezaten da

–Hor konpon Mari Anton!—konpondu zaitez zu bakarrik

–sasi tipitik atera eta handian sartu—egoera edo lan gaitza utzi eta gaitzagoan sartu

–Ez du aterramendu onik aterako—Ez du ezer garbirik aterako